Gaeilge, teanga na nGael

Cultúir i dteagmháil

Tá stair na Gaeilge fite fuaite le stair na hÉireann i gcoitinne, is é sin go raibh tionchar mór ag athruithe ó thaobh na sochaí, na polaitíochta agus na heacnamaíochta uirthi riamh anall. Cé gur thug na Lochlannaigh agus na Normannaigh athruithe móra isteach sa tsochaí leo agus iad ag teacht go hÉirinn, chomhshamhlaigh siad faoi dheireadh le cultúr agus teanga na nGael. Is féidir an stair ilchineálach seo i dtaca le tionchar idirnásiúnta ar Éirinn agus a mhalairt a chíoradh trí fhocail iasachta, á dtógáil isteach sa teanga ó chultúir eile:

Ba é Concas na dTúdarach sa 16ú agus sa 17ú haois ba mhó, áfach, a ghlacfadh seasamh daingean i scaipeadh ghnásanna agus theanga Shasana in áit theanga agus ghnásanna na nGael. “The Speech being Irish, the heart must needs be Irish”, arsa an file iomráiteach Eilíseach, Edmund Spenser.

Agus iad ag teitheadh ó na Péindlíthe, bearta frith-Chaitliceacha a chuir an rialtas Sasanach i bhfeidhm in Éirinn, bhunaigh na hÉireannaigh mórán coláistí ar mhór-roinn na hEorpa. Chuir na coláistí seo oideachas ar fáil do scoláirí Éireannacha. Chuir Coláiste na nGael i Lobháin (a bunaíodh in 1607) clóphreas ar bun fiú, le leabhair Ghaeilge a fhoilsiú, ábhair theagaisc na Gaeilge san áireamh. Chothaigh an borradh seo i measc na bpobal céanna gréasán fuinniúil ar fud na hEorpa le leabhair as Gaeilge agus as Laidean a fhoilsiú, trí chlódóireacht agus trí sheachadadh lámhscríbhinní araon.

Mar an gcéanna, faightear i gColáiste na nGael i bPáras (áit a bhfuil an Centre Culturel Irlandais sa lá atá inniu ann) cnuasach saibhir saothar as Gaeilge a tháinig chugainn ón ngréasán idirnáisiúnta seo. Tá cuid acu digitithe agus ar fáil ar líne, cur i gcás John O’Brien’sFocalóir gaoidhilge sax-Bhéarla Irish-English dictionary, a cuireadh i gcló i bPáras in 1768, agus eagrán dátheangach den Íliad le Hóiméar le haistriúchán Gaeilge, a cuireadh i gcló in 1844.

Tá cóip de Andrew Donlevy’s Catechism, or Christian Doctrine by Way of Question and Answer(1742) ar fáil sa tSean-Leabharlann freisin. Cuireadh an lámhleabhar dátheangach seo i gcló, le cló Gaelach ar leith a cruthaíodh in 1732 le haghaidh English Irish Dictionary, le O’Begley, agus níor cuireadh ach an dá leabhar seo i gcló leis.

Athbheoachan agus Rómánsachas

Feictear aistriú dramatúil sa 19ú haois sa mhéid gur thosaigh an tromlach ag labhairt an Bhéarla mar phríomhtheanga ar fud na hÉireann, seachas cúpla ceantar, faoin tuath san iarthar agus sa deisceart den chuid is mó. Bunaíodh an córas scolaíochta náisiúnta in 1831, le curaclam inar fágadh an Ghaeilge ar lár, chomh maith le stair agus oidhreacht na hÉireann. Bhí tionchar ollmhór aige sin go samhlófaí an an Béarla le deiseanna agus dul chun cinn ón am sin i leith. I dtaca leis sin, bhí laghdú de 25% i ndaonra na hÉireann, idir bhás agus eisimirce, de dheasca na ngortaí uafásacha a thit amach sa tír i rith an chéid, agus a bhuail na ceantair ina labhrófaí an Ghaeilge go dona.

Os a choinne sin, thosaigh grúpaí ag teacht ar an bhfód ar fud an oileáin a raibh spéis acu i gcaomhnú, athbheochan agus teagasc na Gaeilge. An grúpa ba thábhachtaí a tháinig chun cinn i rith na tréimhse seo ná Conradh na Gaeilge, a bhunaigh Eoin Mac Néill agus Dubhghlas de hÍde in 1893, le caomhnú agus athbheochan na Gaeilge mar sprioc acu.

Tír gan teanga, tír gan anam

Bhí borradh mór i scríbhneoireacht na Gaeilge ag tús an 20ú aois, cé gur cheap mórán scríbhneoirí nár leor béaloideas na nGaeltachtaí le bunchloch a leagan do litríocht chomhaimseartha náisiúnta. Ina ionad sin, theastaigh óna leithéidí ábhair agus stíleanna idirnáisiúnta na linne a mhúnlú le litríocht nua a chruthú a sheasfadh cothrom le litríocht chomhaimseartha na hEorpa. I measc scríbhneoirí na linne seo bhí an Piarsach, Peadar Ua Laoghaire, agus Pádraic Ó Conaire, gan ach cúpla duine a lua.

D’fhoilsigh Máirtín Ó Cadhain, (a mheastar mar “James Joyce na Gaeilge”) úrscéal as Gaeilge - Cré na Cille, saothar ceannródaíoch an nua-aoiseachais liteartha, in 1949. Is iomaí aistriúchán de atá ar fáil, i dteangacha éagsúla chomh maith le cóirithe drámata ar stáitse agus ar scáileán.

Bhí figúirí ar nós Ó Cadhain, a d’fhás aníos i bpobal Gaeltachta é féin, lárnach i ngníomhaíocht pholaitiúil i dtaca le “Gluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta”, a thosaigh i 1969. Faoi anáil Ghluaiseacht ceart sibhialta sna Stáit Aontaithe agus agóidí Pháras i 1968, bhí sé i gceist ag Gluaiseacht na Gaeltachta cearta sóisialta, eacnamaíocha agus cultúrtha a bhaint amach ar son lucht labhartha na Gaeilge sa Ghaeltacht. Feictear iarrachtaí cosúil leis i measc phobail teangacha mionlaigh ar fud na cruinne, ag teacht chun cinn sa tréimhse chéanna.

An Ghaeilge i gcroílár na hEorpa (arís)

Cá bhfuil an Ghaeilge anois, mar sin? Cé gur cuireadh an Ghaeilge chun cinn sa chóras oideachais tar éis don stát neamhspleáchas a bhaint amach, bhí laghdú fós le feiceáil i líon na gcainteoirí i rith an chéid. Lean mórán daoine sa stát nua-bhunaithe seo an chlaontacht choilíneach a bhí ann roimhe, a shamhlódh an Ghaeilge le heisimirce, bochtanas agus seanaimsearthacht. Ba bheag an toradh a bhí ar iarrachtaí an Ghaeilge a athbheochan ar bhonn násiúnta trí chóras na scoileanna amháin. Ní bhfuarthas mórán ratha ná bá, sa mhéid nár leagadh amach aon phleanáil inbhuanaithe ná deiseanna eacnamaíocha tar éis do dhaoine an scoil a fhágáil. Bhí athrú mór le teacht ar an scéal le cúinsí ag dul i bhfeabhas ó thaobh gheilleagar na tíre agus Éire ina ball den Aontas Eorpach.

Ní bhactar a thuilleadh le himní iarchoilíneach a d’fhógair nach raibh i “nGaelachas” ach amháin a mhalairt ar aon rud de chuid na Breataine. Ina ionad sin, tugtar aitheantas d’fhéiniúlacht Ghaelach agus Éireannach mar chuid de réimse leathan éagsúlachta san AE, agus mar sin táthar i mbun an teanga a mheas le súil úrnua. Tá an Ghaeilge á léiriú ar iliomad bealaí éagsúla, i gceantair uirbeacha, i measc an dreama óig, i nGaelscoileanna agus i nGaelcholásití ar fud an oileáin, chomh maith le deiseanna leis an teanga a fhoghlaim i gcroílár phobail Ghaeltachta. Tá scoth na scríbhneoirí is na gcruthaitheoirí, leithéidí Úna-Minh Kavanagh, Ola Majekodunmi agus Alex Hijmans ag tabhairt a gcuid taithí éagsúla chun solais, ag dul i ngleic le saol na Gaeilge inár linn féin. Ligthe saor ó streachailt na gcéadta bliain ar thóir féiniúlacht a chur in iúl, tá lucht labhartha agus lucht foghlamtha na Gaeilge i mbun caidrimh nua bhríomhara a chruthú leis an teanga, idir chainteoirí dúchais agus nua-chainteoirí.

Maítear go bhfuil athbheochan eile na Gaeilge ag titim amach faoi láthair le grúpaí a bhfuil cáil dhomhanda orthu, ar nós Kíla, agus rath mór i dtionscadal na scannán ar nós An Cailín Ciúin, agus is iomaí eiseamláir eile d’ealaíona Gaeilge faoi bhláth i lár an aonaigh dhomhanda. Mar theanga mhionlaigh i ré an domhandachais, tá cainteoirí Gaeilge á gcur in oiriúint chun pobail dhigiteacha agus fhisiciúla a chruthú ar fud na cruinne, leis na hacmhainní agus an chruthaitheacht atá ar fáil dóibh, chun daoine a tharraingt le chéile tríd an teanga.

Go mbeirimid beo ar an am seo arís!